خروج اتباع افغانستانی؛کمبود نیروی کار یا فرصت سازی برای اشتغال بومی؟

از دهه های گذشته، ایران به یکی از مقاصد اصلی مهاجرت کاری اتباع افغانستان تبدیل شده است. جنگ های داخلی و بحران های اقتصادی در افغانستان، موج های مهاجرتی متعددی را رقم زد و بخش بزرگی از این نیروها جذب صنایع پرزحمت ایران، به ویژه ساختمان، شدند.کارگران افغانستانی با دستمزد کمتر، ساعات کاری طولانی تر و انعطاف پذیری بیشتر، به تدریج جایگزین بخشی از نیروی کار ایرانی در پروژه های ساختمانی شدند. این حضور، در دوره های اوج ساخت و ساز، به رشد سریع پروژه ها کمک کرد، اما همزمان نگرانی هایی درباره امنیت شغلی کارگران بومی ایجاد نمود.

یکی از چالش های بررسی این موضوع، اختلاف فاحش میان آمارهای رسمی و غیررسمی است: برآوردها نشان می دهد در سال 1403 حدود 1.5 میلیون نفر در حوزه ساخت و ساز فعالیت داشتند که نزدیک به 75 درصدشان اتباع افغانستانی بودند. در ماه های اخیر این سهم به حدود 50 درصد کاهش یافته است. همچنین، بیش از 5 میلیون کارگر خارجی غیررسمی در کل اقتصاد ایران فعال هستند که بیش از نیمی از آن ها در ساختمان مشغول اند.

اما بر اساس آمار رسمی، طبق داده های وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، تا پایان خرداد 1404 تنها 433 هزار و 491 کارگر خارجی مجوزدار در ایران فعالیت داشتند، معادل حدود 2 درصد کل نیروی کار کشور. از این میان، 53 درصد در ساختمان، 19 درصد در صنعت، 11.1 درصد در کشاورزی و کمتر از یک درصد در معدن مشغول اند.

اختلاف این اعداد، به دلیل حضور گسترده اتباع بدون مجوز و دشواری آمارگیری دقیق، همواره محل بحث بوده است.

سید مالک حسینی، معاون اشتغال وزارت کار معتقد است که صنعت ساختمان پیش از حضور اتباع نیز با نیروی کار ایرانی فعال بوده و ظرفیت جایگزینی همچنان وجود دارد. او می گوید تصور غالب درباره انحصار اتباع در مشاغل سخت، دقیق نیست و در بخش معدن، سهم آن ها کمتر از یک درصد است.

علی باقری، مدیرکل اشتغال اتباع خارجی، هم تأکید دارد که کمتر از پنج درصد کل مشاغل کشور در اختیار مهاجران است و آن ها بیشتر در حوزه هایی مشغول اند که ایرانیان رغبت کمتری به آن ها دارند. به گفته او، خروج اتباع بدون برنامه ریزی می تواند موجب تأخیر در پروژه ها شود.

دبیر کانون انبوه سازان مسکن می گوید کمبود نیروی ماهر و نیمه ماهر پس از خروج بخشی از اتباع، به افزایش هزینه ساخت منجر شده است، اما این شرایط در میان مدت با تربیت نیروی داخلی تعدیل می شود.

میکائیل صدیقی، رئیس کانون انجمن های صنفی کارگران ساختمانی کردستان، خروج اتباع را فرصتی برای احیای اشتغال ایرانیان می داند، به شرط آن که دستمزد عادلانه، بیمه و امنیت شغلی تضمین شود. او هشدار می دهد که در صورت تداوم شرایط سخت کاری، استادکاران ایرانی به کشورهای همسایه مهاجرت می کنند.

اما چرا کارفرمایان به اتباع تمایل دارند؟

کارفرمایان به چند دلیل عمده از کارگران مهاجر استفاده می کنند:دستمزد کمتر نسبت به کارگران بومی، عدم الزام به بیمه در بسیاری از موارد، انعطاف پذیری بیشتر در ساعات کاری و قراردادها و مهارت های تجربی برخی کارگران افغانستانی در کارهای ساختمانی سنتی از موارد مهم است. این مزایا، در کنار ضعف نظارت بر قراردادها، موجب رقابت نابرابر در بازار کار شده و فشار مضاعفی بر کارگران ایرانی وارد کرده است.

کاهش ناگهانی نیروی کار مهاجر، به ویژه در پروژه های عمرانی بزرگ، می تواند سرعت ساخت و ساز را کاهش دهد و هزینه ها را افزایش دهد. این افزایش هزینه در نهایت ممکن است به رشد قیمت مسکن و فشار بیشتر بر خریداران منجر شود.از نظر اجتماعی، خروج اتباع می تواند به کاهش تنش های رقابتی در بازار کار کمک کند، اما ممکن است روابط بین فرهنگی و شبکه های همکاری قدیمی را نیز تضعیف کند.

کارشناسان برای مدیریت این تغییرات، پیشنهادهایی مانند ساماندهی قانونی نیروی کار خارجی با صدور مجوز، بیمه و نظارت بر شرایط کاری، آموزش و مهارت افزایی کارگران ایرانی برای پر کردن خلأ نیروی ماهر، تفکیک وظایف و مشاغل میان کارگران بومی و مهاجر بر اساس مهارت و نیاز بازار، بهبود شرایط کاری برای جلوگیری از مهاجرت استادکاران ایرانی به خارج از کشور ارائه می دهند.

بنابر این گزارش اتباع خارجی دهه هاست بخشی جدایی ناپذیر از نیروی کار صنعت ساختمان ایران بوده اند. کاهش حضور آن ها، فرصتی برای اشتغال بومی فراهم می آورد، اما بدون برنامه ریزی و سیاست گذاری دقیق، ممکن است چالش هایی جدی برای اقتصاد و بازار مسکن ایجاد کند. آینده این بخش، وابسته به تعادل میان حفظ ظرفیت ساخت و ساز و تقویت نیروی کار داخلی خواهد بود.