از بین رفتن 1.2 هکتار اراضی کشاورزی در هر ساعت / شوری آب و خاک؛ تهدیدی برای منابع

هادی اسدی رحمانی با بیان اینکه خاک و آب از منابع اساسی پایه در کشور محسوب می شود، اظهار کرد: امنیت غذایی و پایداری سرزمین در گروی خاک و آب بوده و در طول تاریخ نیز تمدن های بشری وابستگی کامل به خاک و آب داشته اند. از وسعت حدود 165 میلیون هکتاری سرزمین ایران، خاک های با قابلیت کشاورزی حدود 25 میلیون هکتار تخمین زده می شود، با این حال تنها 18.5میلیون هکتار در چرخه کشاورزی قرار دارد. همچنین سطح کشت سالیانه حدود 14 میلیون هکتار و مابقی به صورت آیش است.

75 میلیارد متر مکعب آب در بخش کشاورزی مصرف می شود

وی ادامه داد: منابع آب ایران به دو قسمت منابع آب سطحی و زیرزمینی تقسیم می شود؛ میانگین بارندگی در ایران 215 میلیمتر است که سالیانه حجمی از آب برابر 354 میلیارد متر مکعب را ایجاد می کند. از این مقدار 246 میلیارد متر مکعب به صورت تبخیر از دسترس خارج می شود و 108 میلیارد متر مکعب بصورت رواناب سطحی جاری می شود. با این حال فقط 81 میلیارد متر از این جریان سطحی آب در کشور قابل بهره برداری است که 75 میلیارد متر مکعب آن در کشاورزی مصرف می شود.

برداشت بیش از 25 درصد از ذخایر آب های زیرزمینی

رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب کشور اضافه کرد: کل ذخایر آب زیرزمینی کشور 500 میلیارد متر مکعب تخمین زده می شود که از این مقدار بر اساس برآوردهای جدید حدود 135 میلیارد متر مکعب مصرف شده است. به بیان دیگر بیش از 25 درصد از ذخایر آب زیرزمینی کشور در دهه های اخیر برداشت شده است.

به گفته وی سازمان ملل متحد در سال 2015 اهداف توسعه پایدار جهانی را در 17 بند به عنوان توافقات بین المللی بر شمرد، بررسی های بعدی نشان داد دست کم 11 مورد از اهداف توسعه پایدار به طور مستقیم یا غیرمستقیم به خاک وابسته بوده و تحقق آنها مستلزم درک ویژگی ها و فرایندهای خاک است.

وی تصریح کرد: به طور مشخص از سال 2012 توجه مراجع بین المللی مانند سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل متحد به جایگاه و اهمیت خاک در امنیت و رفاه کشورها و به تبع آن صلح و پایداری جهان جلب شد. در همین سال، FAO برنامه ای تحت عنوان برنامه مشارکت جهانی خاک (Global Soil Partnership) را با هدف آشنایی بیشتر سیاستمداران و مدیران و نیز آحاد جامعه در کشورهای در حال توسعه و فقیر به ارزش و جایگاه منابع خاک در امنیت غذائی و امنیت اجتماعی راه اندازی کرد که همچنان فعالانه دنبال می شود. سازمان ملل بر همین مبنا فاصله سال های 2014 تا 2024 را دهه خاک نامگذاری کرد.

چالش های آب؛ از کاهش کمیت منابع آبی تا شوری

وی با اشاره به چالش های مهم خاک و آب در کشور گفت: هم اکنون چالش های متعددی منابع آب و خاک کشور را تهدید می کند. تغییرات اقلیمی و کاهش بارش ها در کشور سبب ایجاد دوره های خشکسالی شده به نحوی که توسعه کشاورزی در کشور در دهه های اخیر و افزایش برداشت از منابع زیرزمینی سبب تراز منفی قابل توجه در این خصوص شده است. علاوه بر کاهش کمیت منابع آبی در کشور، شوری منابع آب های زیرزمینی نیز افزایش یافته و کیفیت آن را تحت تاثیر قرار داده است.

چالش های خاک؛ از فرسایش تا شوری

اسدی رحمانی با بیان اینکه خاک های کشور نیز با چالش های متعددی مواجه است، عنوان کرد: فرسایش قابل توجه (میانگین فرسایش در کشور 16.5 تن در هکتار در سال تخمین زده شده است) تهدیدی جدی برای خاک های کشور به ویژه در اراضی تحت کشت دیم محسوب می شود. برداشت عناصر غذایی خاک توسط محصولات کشاورزی از یکسو و عدم تامین کودهای مورد نیاز کشور (بویژه انواع فسفری و پتاسیمی) موجب تخلیه بنیه عناصر غذایی خاک شده است.

80 درصد خاک های کشور دارای کربن آلی زیر یک درصد

به گفته وی بر اساس داده های استخراج شده از طرح پایش خاک حدود 70 درصد از خاک های کشور دچار کمبود فسفر، 35 درصد دچار کمبود پتاسیم و 50 درصد دارای کمبود آهن و روی هستند که این امر به شدت باروری خاک، تولید محصولات کشاورزی و امنیت غذایی را دچار مخاطره می سازد. قرار گرفتن ایران در منطقه خشک و نیمه خشک، کمبود نزولات آسمانی و عدم توسعه کشاورزی حفاظتی سبب فقر ماده آلی خاک شده است. همچنین داده های موجود نشان می دهد 80 درصد از خاک های کشور دارای کربن آلی زیر یک درصد هستند.

7 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی شور هستند

به گفته وی، شوری خاک نیز از چالش هایی است که خاک های کشور با آن مواجه اند. تخمین زده می شود حدود 7 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی دچار درجات مختلفی از شوری هستند. یکی از جدی ترین تهدیدهایی که در دهه های اخیر موجودیت اراضی کشاورزی با آن مواجه است تغییر کاربری اراضی بوده و آمار و ارقام متفاوتی در این رابطه ارائه شده است.

هر ساعت 1.2 هکتار از اراضی مرغوب کشاورزی تغییر کاربری می دهند

وی در ادامه تشریح کرد: یک مطالعه انجام شده در موسسه تحقیقات خاک و آب نشان داد طی 45 سال (1380-1345) حدود 200 هزار هکتار از اراضی اطراف شش کلانشهر کشور تغییر کاربری یافته است. جمع بندی نتایج مطالعات انجام گرفته در رابطه با تغییر کاربری اراضی نشان می دهد در خوشبینانه ترین تخمین، با گذشت هر یک ساعت 1.2 هکتار (هر سال بیش از 10000 هکتار) از اراضی مرغوب و با کاربری کشاورزی از چرخه تولید خارج می شود.

رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب کشور با اشاره به سابقه و تاریخچه موسسه تحقیقات خاک و آب کشور گفت: به منظور توسعه، اصلاح و ساماندهی امور آبیاری در کشور بنگاه مستقل آبیاری در سال 1324 آغاز به فعالیت کرد. مطالعه احداث چندین سد بزرگ در کشور در آن دوره و لزوم بررسی و تعیین خصوصیات خاک مناطق پایین دست وزارت کشاورزی وقت را بر آن داشت تا با همکاری متخصصین اعزامی فائو نسبت به ایجاد اکیپ های خاکشناسی اقدام کند.

به گفته او، اولین گروه های خاکشناسی در سال 1331 تشکیل شدند و در قالب واحدی بنام موسسه خاکشناسی ساماندهی شدند. هدف از فعالیت موسسه خاکشناسی مطالعه خاک ها از نظر قابلیت آبیاری و تهیه نقشه های خاک بود. در سال 1339 به منظور بررسی اثر کودهای شیمیایی بر عملکرد محصولات زراعی اداره کل حاصلخیزی خاک تشکیل شد. از ادغام دو نهاد اخیر در سال 1345 موسسه خاکشناسی و حاصلخیزی خاک ایجاد شد که در سالهای بعد به موسسه تحقیقات خاک و آب کشور تغییر نام داد.

وی اضافه کرد: از وظایف موسسه تحقیقات خاک و آب کشور می توان به مطالعه خاک های کشور، تهیه نقشه و تعیین پراکنش جغرافیائی آنها و ارزیابی اراضی برای انواع کاربری ها، تعیین شاخص بهره وری خاک و سرزمین و ارزش اقتصادی خاک، شناخت وضعیت و مدیریت حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاهان، شناسایی و معرفی روش ها و مواد مناسب برای حفظ و ارتقای مواد آلی خاک ها، شناخت مواد آلاینده خاک و آب و معرفی روش های مناسب برای رفع آلودگی خاک و آب، شناخت روابط آب، خاک و گیاه، نیاز آبی و آب مصرفی گیاهان الگوی کشت، شناسایی عوامل مؤثر در مدیریت مصرف آب در مزرعه و ارایه راهکارهای ارتقای کارایی و بهره وری آب، اصلاح اراضی، بهسازی و مدیریت خاک های شور، ثبت، پایش و کنترل کیفی نهاده های کودی، ایجاد، توسعه و به هنگام سازی پایگاه ملی منابع خاک کشور، مطالعه و تحقیق در مورد توان زیستی خاک ها، کودهای زیستی و پایش و حفاظت از ذخایر ژنتیک خاک، پایش و ارزیابی کیفیت و سلامت خاک، گیاه و محصولات زراعی و باغی کشور اشاره کرد.

اسدی رحمانی در بخش دیگری از صحبت هایش به قانون حفاظت از خاک اشاره کرد و گفت: یکی از کاستی های نظام قانونگذاری در حوزه حفاظت از منابع تولید کشور، نبود قانون در حوزه خاک بود. اهمیت فوق العاده خاک در امنیت غذایی کشور موجب شد تا از ابتدای دهه 1380 تهیه لایحه قانون جامع خاک در دستور کار قرار گیرد. در سال 1388 قانون جامع خاک تهیه و به مجلس شورای اسلامی ارسال شد. این لایحه در سال 1394 با انجام اصلاحاتی مجددا به مجلس شورای اسلامی تقدیم و پس از بحث و تبادل نظر در کمیسیون های مربوطه در سال 1397 مورد تصویب قرار گرفت و نهایتا پس از انجام اصلاحات مدنظر شورای نگهبان تصویب و در 22 خرداد سال 98 توسط ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران ابلاغ شد.

به گفته او این قانون مشتمل بر 26 ماده و 14 تبصره بوده و بستری قانونی برای حفاطت از منابع خاک کشور را فراهم ساخته است. در این قانون به تهیه خط و مشی های مدیریت، حفاظت و بهره برداری خاک کشور، محاسبه ارزش اقتصادی خاک، تهیه نقشه های خاک کشور، پایش کمی و کیفی خاک های کشور، تهیه استاندارد انواع کودها، سموم و آفت کش ها، ساماندهی نظام کود کشور و شناسایی تخریب کنندگان خاک و برخورد قانونمند با آنها و مسائل مربوط به تولید محتواهای آموزشی پرداخته شده است.